«Гэта як насупраць чалавека пасьля курорту паставіць вязьня, які прайшоў дзесяцігодзьдзі турмы»

– Разумею, што ў цяперашні пэрыяд «постпраўды» ісьціна — нішто, лайкі, перапосты, колькасьць праглядаў — усё, і што чым больш экзальтаване меркаваньне выказана, тым больш шанцаў набраць статыстыку, – піша Навумчык. – І ўсё ж, ад тых, хто прэтэндуе на ролю аналітыкаў, хочацца бачыць калі не адказнасьці за свае словы, дык хаця б мінімальнай карэляцыі з рэальнасьцю.

Так, Рыгор Астапеня кажа, што для пашырэньня сфэры ўжытку беларускай мовы нічога ня трэба рабіць, і што «свядомасць сфармуецца сама». Супраць такога падыходу можна выставіць шмат аргумэнтаў — але прывяду вельмі канкрэтны, можна сказаць, арыфмэтычны прыклад зь нядаўняй гісторыі.

Вось дадзеныя, агучаныя сакратаром парлямэнцкай Камісіі па культуры, адукацыі і захаваньні гістарычнай спадчыны Яўгенам Цумаравым на сэсіі Вярхоўнага Савета.

Ён сказаў, што ў верасьні 1993 «упершыню ў гісторыі ў Рэспубліцы Беларусь больш за 80% першаклясьнікаў пайшлі ў беларускамоўныя клясы — незалежна ад таго, якой зьяўляецца школа» (Стэнаграма XIII сэсіі Вярхоўнага Савета, 3 сакавіка 1994 г.).

80 працэнтаў! Але ж склаліся гэтыя лічбы ня «самі па сабе» — ім папярэднічалі прыняцьце ў студзені 1990 Вярхоўным Саветам Закона аб мовах, унясеньне распрацаваных дэпутатамі Апазыцыі БНФ паправак у шэрах заканадаўчых актаў, прыняцьце Саветам Міністраў і Міністэрствам адукацыі адпаведных нарматыўных актаў, ініцыятарам якіх выступілі як дэпутаты БНФ, гэтак і ўзгаданая парлямэнцкая Камісія на чале зь Нілам Гілевічам.

Гэта тое, што на самой вяршыні ўладных структураў — але была яшчэ праца адпаведнай камісіі Сойму БНФ на чале зь Вінцуком Вячоркам, тысячаў актывістаў Таварыства беларускай мовы (ТБМ) на чале з тым жа Гілевічам, Таварыства беларускай школы (ТБШ), і штодзённая іх праца ішла ня толькі ў сталіцы, але і ў рэгіёнах.

Слова «штодзённая» не публіцыстычны штамп, а канстатацыя тагачаснай рэальнасьці. Быў няспынны ўплыў актывістаў ТБМ і ТБШ на чыноўнікаў, ад якіх залежыла выкананьне Закону аб мовах. Ствараліся новыя падручнікі (так, Людзьміла Майсеня напісала беларускамоўны школьны падручнік па матэматыцы, рыхтаваліся іншыя падручнікі па дакладных навуках).

Супрацоўнікі выдавецтваў падрыхтавалі да друку кнігі дзясяткаў аўтараў, якія былі забароненыя (а перад гэтым рэпрэсаваныя) у гады бальшавіцкага тэрору.

Словам, у 1990-1993 гады ішла вельмі інтэнсіўная, мэтанакіраваная і сыстэмная праца не дзясяткаў — тысяч людзей.

Ну а цяпер я працытую тое, што сказаш сакратар Камісіі ВС па культуры, адукацыі і захаваньні гістарычнай спадчыны пасьля таго, як паведаміў пра 80% першаклясьнікаў у беларускамоўных клясах:

«Прычым ніводнай скаргі не прыйшло ні ў Камісію Вярхоўнага Савета, ні ў Міністэрства адукацыі. Значыць, людзі добраахвотна прынялі тое, што беларуская мова з’яўляецца дзяржаўнай». (Стэнаграма XIII сэсіі Вярхоўнага Савета, 3 сакавіка 1994 г.).

Але ня варта забывацца, што да моманту прыняцьця Закону аб мовах ужо больш як дзесяць гадоў існавала створанае Генадзем Бураўкіным беларускае тэлебачаньне, што гучала беларускамоўнае радыёвяшчаньне па правадной сетцы практычна ў кожнай хаце, што наклады кніг Быкава, Караткевіча, Брыля, іншых аўтараў дасягалі 40-60, і нават 100 тысяч асобнікаў, што большасьць абласных газэт і практычна ўсе раённыя выходзілі на беларускай мове.

Што ніводзін кіраўнік Беларусі, кім бы ён ня быў, ня мог дазволіць сабе заявіць, што «на белорусским языке невозможно нормально высказать мысль», і што «люди, разговаривающие на белорусским языке, только то и умеют, что разговаривать на белорусском языке».

Што міліцэйскі начальнік, калі б ён публічна сказаў, што беларуская мова павінна зьнікнуць, імгненна выляцеў бы з працы як пробка з-пад шампанскага.

У гэтым сэнсе сытуацыя 1970-80 кардынальна адрознівалася ад таго, что адбываецца ў Беларусі цяпер, калі ўсё беларускае, нацыянальнае мэтанакіравана вынішчаецца. І для аднаўленьня спатрэбіцца значна больш высілкаў, чым у пачатку 90-х.

А такія намаганьні давядзецца рабіць, бо ўсяго толькі «стварыць адпаведныя умовы», «калі беларуская мова зможа адкрыта канкураваць з рускай», як гэта бачыць сп. Астапеня — тое ж самае, што насупраць чалавека пасьля курорту паставіць вязьня, які прайшоў дзесяцігодзьдзі турмы са зьдзекамі і катаваньнямі, і сказаць: «Давайце, змагайцеся паміж сабой! Канкуруйце! Цяпер жа ўмовы роўныя!».

Спадар Астапеня кажа, што «мы перараслі той момант, калі думалі, што Беларусь калісьці будзе беларускамоўнай». Усё ж, заявы такога кшталту вартна рабіць ад самога сабе — «я думаў», «я перарос».

Асабіста я (як і дзясяткі сваіх знаёмых, сярод якіх ёсьць як вельмі вядомыя асобы, гэтак і невядомыя), нягледзячы на цяперашнія цяжкія часы, ні сэкунды не сумняюся, што Беларусь — хай нават і не пры маім жыцьці — будзе беларускамоўнай.

Інакш гэта ўжо будзе не Беларусь, а тэрыторыя пад нейкім іншым назовам.