Мастачка Цемра: «Беларуская нацыя яшчэ не бачыла кропкі росквіту»

— Дар’я, адзін з вашых праектаў называецца «Ампутацыя каранёў». Вельмі гучная назва і адразу накатвае боль. Ці магчыма ўвогуле такая ампутацыя і чаму, на ваш погляд, яна неабходная?

— Так ампутацыя ж не добраахвотная (усьміхаецца). Ты трапіў у нейкае становішча, і гэта ўжо лекары прынялі такое рашэнне, ты ніяк не можаш паўплываць на гэта. Яна сталася, і ты зараз жывеш з гэтым.

Я ж не самавольна сабе нешта адрубіла. Але я ўсё адно спрабую цягнуць свае карані, бо ў мяне не атрымліваецца інакш.

Працягваю рабіць нешта беларускае, для беларускай аўдыторыі. Але яна амаль не купляе карціны, бо ў эміграцыі шмат у каго пытанні з жытлом і з заўтрашнім днем наогул.

Таму я зараз быццам на ростанях. З аднаго боку, нацыянальныя адрозненні дадаюць свету прыгажосці, яскравасці. З другога — неабходна ж і зарабляць грошы. Таму трэба знайсці такі шлях, каб рабіць сваё, але каб ты быў пачуты і іншымі.

«Калі цяпер не дадаць сілы беларускаму — праз 7-10 гадоў не застанецца людзей, якія будуць гэта ўсё цягнуць»

— Мае працы больш такія музейна-галерэйныя, адзінае, што можа набываць большасць беларусаў — невялічкія рэчы, а я такія не раблю. Часцяком у людзей нават няма ўяўлення, што карціны трэба купляць.

Першапачаткова, канешне, мастак сам для сябе ўсё гэта робіць, разумеючы, што калі ёсць мастакі — ёсць нацыя. Ва ўсіх нацыянальнасцях. Ідзеш у польскі музей — яны ганарацца польскімі мастакамі. Але ж калі гэтыя мастакі жылі — мала хто іх падтрымліваў. А потым, калі яны ўжо штосьці ў спадчыну далі — тады пачынаецца: «Ой, як крута! Цяпер ты маладзец, цяпер ты наш герой!»

Калі я выказваюся на гэтую тэму, мне кажуць, што мастакі самі вінаватыя, бо не расказваюць пра сябе і свае патрэбы. І гэта праўда.

Беларускаму мастаку зараз наўпрост трэба выжываць у эміграцыі. І калі ты павінен яшчэ неяк сябе прасоўваць — не ва ўсіх хапае сіл. Але калі цяпер не дадаць сілы беларускаму — праз 7-10 гадоў не застанецца людзей, якія будуць гэта ўсё цягнуць.

«Мне адказалі, што насельніцтва і так вельмі стомленае і хоча больш вясёлага»

— У эміграцыі вельмі цяжкае становішча, зрабіць выставу беларускаму мастаку складана. 

— Але ў 2023-м у Музеі вольнай Беларусі ў Варшаве адбылася ваша выстава LAZARET. Няўжо там ніводнай карціны не набылі?

— Музей вольнай Беларусі — гэта проста пляцоўка, яна не мае ніякіх пакупнікоў. А ў польскай галерэі ў мяне не атрымалася зрабіць выставу. І калі я запытала чаму, мне адказалі, што насельніцтва і так вельмі стомленае і хоча больш пазітыўнага наратыву.  

Але ў выніку мае працы ўсе ж такі прадаюцца, ёсць інстаграм. Я раблю карціну, але яна прадаецца праз год-паўтара.

Насамрэч трэба выхоўваць грамадства. Віктар Бабарыка пачаў гэтую справу, ён папулярызаваў мастацтва праз выставы, казаў, што гэта важна, даў дарогу таксама і мне.

Цяпер, здаецца, у нас нічога ужо няма: няма дзяржавы, няма падтрымкі, і мы самі павінны неяк разумець, што гэта варта рабіць самім. Вы нават не ўяўляеце, якое ў мастака шчасце, калі ў яго купляюць карціну.

Людзі прыходзяць на выставу, на якую мастак паклаў амаль што не ўсё сваё здароўе і грошы. Але ж наведвальнікі проста глядзяць: «Ой, файна, прыкольна!» І ўсё. Але ж калі раз за разам толькі «проста глядзець» — для мастака гэта можа вельмі кепска скончыцца.

— Вы пішаце, што вашыя карціны ўспрымаюцца як жывая істота, упрыгожаная ранамі і шнарамі, намаляваная з рэалістычнай праўдзівасцю. Але зараз многім сапраўды баліць, шмат хто нават не можа ўспрымаць негатыўную павестку і візуал, бо невыносна. Што на такое кажаце?

— Я не ствараю нешта брыдотнае, бо заўсёды хаваю глыбокі сэнс у нешта больш-менш эстэтычнае. Таму да сябе ў мяне няма пытанняў. Так, я прывабліваю гледача незвычайным візуалам, але ж далей кожны сам знаходзіць патрэбныя яму сэнсы.

Немагчыма вырашыць праблемы і каб наш голас пачулі, калі мы проста закінем гэтую тэму. Разумею, камусьці і гэта занадта. Але я сур’ёзна стаўлюся да сусвету. Гляджу навіны і ў сваёй творчасці кажу пра агульны людскі боль. Інакш не магу.

І дакладна ведаю, што калі мае працы завезці ў Парыж, яны будуць успрыняты добра. Тыя людзі вельмі далёкія ад тэмы болю, бо там наладжанае жыццё. І таму яны маюць рэсурс задумацца: а як іншыя нацыянальнасці выжываюць?

Наша, беларуская, наогул больш за 100 гадоў проста змагаецца за жыццё. Мы не бачылі кропкі росквіту. Усё, што ты робіш — проста выжываеш.

Праз сваю творчасць я насамрэч шаную ахвяр, якія паклалі жыццё, каб у нас штосьці было. Маё сумленне не дазваляе забыць людзей, якія змагаліся да мяне і нават не ведалі, што такое добра.

Таму ў мяне заўсёды быў і застаецца толькі адзін мой дом, мая Беларусь, і я пакуль не належу да нейкай іншай краіны. Без гэтай памяці немагчыма пастроіць нешта сваё.

Я заўважаю чалавечы боль і хачу сказаць людзям, што я яго бачу, не толькі свой. Шмат людзей зачыняюцца ад чужога болю. А я яго бачу, і мне сапраўды шкада людзей.

Мне падаецца, што калі людзі заўважаюць, што іх боль яшчэ каму-небудзь бачны, — адразу становіцца крышачку лягчэй. І такім чынам мы можам пераадолець усе іспыты.

Мае працы дзеля таго, каб чалавек паглядзеў і зразумеў: «Я не адзін!» І такім чынам мы нешта будуем наперад.

«Спачатку я не магла выдавіць з сябе ніводнага гука»

— Вы самі з Гародні і не збіраліся з’яжджаць, нават у Менск. Наколькі балючай атрымалася эміграцыя і што ў ёй самае цяжкае?

— Якая б ні была цудоўная Польшча, ты тут не маеш дачынення ні да чаго. Гэта пра тое, што ты хочаш казаць «мы», але кажаш «яны». Зараз у Варшаве пабудавалі Музей сучаснага мастацтва, «яны пабудавалі». Бо адчуванне сапраўднага жыцця ўзнікае, калі гэта «мы зрабілі». Пабудавалі, зладзілі нешта ці нават проста сустрэліся.

Таму я працягваю распавядаць беларускую гісторыю, каб мы мелі нейкія візуальныя пацверджанні, што мы вось тут, і што мы ёсць насамрэч. То бок мы існуем.

Мая мэта — каб гэта таксама было цікава пачуць і іншым народам. Такі вось мой шлях адчуваць сябе добра.

— Што вам дапамагае, калі зусім кепска і нічога не хочацца?

— Я вучуся спяваць беларускія народныя песні. У мяне ёсць настаўніца, якая дапамагла адчуць моц спеваў.

Спачатку мяне навучала Руся, якая казала: «Трэба каб голас прарэзаўся!» І гэта праўда, зараз я адчуваю, што ў мяне ёсць голас. Да таго — не. Яна зладзіла беларускі хор дзяўчат і навучыла нас спяваць.

Спачатку я не магла выціснуць з сябе ніводнага гука, была вельмі скаваная. Але ж спевы дапамагаюць разнявольваць заціснутую ад стрэсу дыяфрагму. Нават фізічна адчуваеш сябе лепш.

І калі я праз боль пачала спяваць, зразумела, што мая асоба быццам нават пашырылася. Чытаеш тэкст песні і маеш дачыненне да людзей, якія спявалі яе калісьці. І адразу адчуваеш падтрымку!

Насамрэч я не адна, у мяне шмат сяброў, таксама беларусаў у эміграцыі. Але ўсе мы часам адчуваем тут нейкую самотнасць. Няма могілак, ты не можаш нікуды прыйсці, прытуліцца. Няма месца сілы, няма дзе набрацца сіл. І трэба толькі іх аддаваць.

Заўважыла, што аддаю сілы нават проста выходзячы на вуліцу. Бо я не жыву і не атрымліваю асалоду, а прабіраюся і выжываю. І вось калі ты пачынаеш спяваць, быццам усе твае продкі стаяць побач з табой і падтрымліваюць.

— А дзе вашае месца сілы?

— Я вельмі люблю родную Гародню, але таксама і Браслаў, да якога прырасла энергетычна. Вельмі люблю Ельню, цудоўныя балоты.

Яшчэ добра сябе адчуваю ў Вільні. Там шмат аднолькавага з Гародняй, мо таму, што яны знаходзяцца недалёка адзін ад аднаго.

Нават дамы ў Вільні пабудаваны з цэглы, як у Гародні. І на могілкі можна схадзіць, дзе пахавана шмат беларусаў.

Неяк там усё па-роднаму, за гэткія простыя рэчы зараз і трэба трымацца. Таму што я не цешу сябе надзеяй, што хутка ўсё дрэннае скончыцца. Жыву, і стараюся вучыцца наноў адчуваць сапраўднае жыццё і яго асалоду.