«Шмат людзей, якія «сушаць» свае асабістыя рэчы разам і ў публічным месцы. І праз гэта адзін пра аднаго нямала ўсяго ведаюць»

— Жэня, вы і п’есы самі пішаце, і спектаклі ставіце, і граеце ў іх. І баліць, калі нават бачыш назву вашага спектакля «Да дому наўпрост 10 гадзін язды». Што самае цяжкае было ў вашай эміграцыі?

— Я планавала эміграваць, але, напэўна, не такім чынам, як гэта ў выніку атрымалася. Было вельмі траўматычна праводзіць з Беларусі за мяжу ўсіх сваіх сяброў. І ў нейкі момант зразумела, што лепш тут ужо не стане.

Пачалася вайна ва Ўкраіне, і ў той жа дзень я паехала ў Варшаву без разумення, што будзе далей. Я толькі атрымала візу, і мне было страшна, што ў любы момант зачыняць межы. Таму я вырашыла выязджаць як мага хутчэй, хоць гэта і не было лёгка.

Асцярогі апраўдаліся: праз тры дні ўначы па мяне прыйшлі. Да таго мне адкрыта казалі, што я ў чарзе і час змяніць свой палітычны светапогляд.

Вайна стала апошняй кропкай. Не ведаю як бы я магла працягваць жыць на тэрыторыі Беларусі.

Яшчэ мая матуля падтрымлівае Лукашэнка і ўсю гэтую вакханалію. І слухаць тыя каментары, разумець, што грамадства зараз падзеліцца на розныя бакі... І што па краіне, якую я вельмі люблю, з тэрыторыі маёй краіны ляцяць бомбы — гэта немажліва. Было вельмі страшна.

— Што вам адказала матуля, калі пачула, што вы з’яжджаеце бо ўсё гэта невыносна?

— У маім спектаклі ёсць дакладныя вытрымкі з нашай перапіскі. З яе ўвогуле пачынаецца спектакль.

Мы не падтрымлівалі моцны кантакт ужо і ў Беларусі. Але калі я напісала, што сёння буду з'язджаць, яна адказала, што «гэта глупства, вайны не існуе» і іншыя каментары, што нават калі вайна пачалася, то так і трэба. Што няма нічога лепей, чым любіць сваю Радзіму, а «заграница хороша только из окна экскурсионного автобуса».

— Вы яе неяк разумееце? Чаму ў яе такія думкі?

— Я вельмі шмат пра гэта думала. Мне падаецца, што гэта вельмі глыбокі страх: зразумець, што тое, у што ты верыў, ідэалізаваў  — гэта дрэнна. Хаця гэтае слова не апісвае ўсяго.

Ну і ў маёй матулі вельмі складаны характар. Аднойчы, пасля 2020-га, яна мне сказала: «Так, вас большасць, але мы ўсё роўна мацней. У нас больш сілы».

— Вы зараз не кантактуеце?

— Не, гэта немажліва і вельмі складана. Я стаўлюся да гэтага так: навошта мне сістэмнае асуджэнне майго жыцця, майго выбару, калі я магу гэтага не чуць? Бо гэта цалкам уплывае на маё жыццё. Гэта цягнулася праз усё маё жыццё, заўсёды.

Трымаць стасункі таму, што мы маем сваяцтва? Для мяне гэта бессэнсоўна.

— Наколькі вам было цяжка выносіць свае асабістыя стасункі на публіку, у тэатр? Ці, наадварот, такая была патрэба?

— У нейкі момант я зразумела, што гэта дапамагае некаторым людзям, таму што гісторыі паўтараюцца. І зразумела, што можна падзяліцца гэтай гісторыяй не ў жаласным сэнсе. А як факт – свет суперрозны.

«Іншы не зможа дапамагчы альбо штосьці паправіць. Тады навошта людзям псаваць настрой?»

— Вы пісалі ў сваім інстаграме, што «чем больше любви, тем больше и больнее скорбь. Я киваю, а по щекам текут слезы, долго-долго. Моя семья — прочерк. Я повторяю по кругу, но не могу поверить, поэтому повторяю по кругу. У меня был большой друг-хранитель моего детства — мой дедушка».

Ці думалі вы, што бы зараз сказаў на ўсё гэта ваш дзядуля?

— Незадоўга да смерці ён сказаў мне, што разумее, чаму я з’ехала менавіта ў Гданьск. І што зычыць мне толькі найлепшага.

Дзядуля менавіта той чалавек, што прывёў мяне ў тэатр. Але, на жаль, не бачыў нічога, што я рабіла, як рэжысёрка і акторка. Спадзяюся, што зараз дзесьці адтуль ён нарэшце бачыць.

Дзядуля заўсёды быў за мяне і толькі за мяне. Таму зараз, напэўна б, цяжка ўздыхнуў і сказаў, што я самая лепшая. І ўсё.

— А пра адносіны з матуляй што б ён, можа, сказаў?

— Мы асабліва з ім пра гэта не размаўлялі. Ён проста не ведаў пра гэта. Я, напэўна, не бачу сэнсу ў тым, каб гэтым дзяліцца. Ніхто іншы не зможа неяк нам дапамагчы альбо штосьці паправіць. Тады навошта людзям псаваць настрой?

— Не бачыце сэнсу псаваць настрой блізкім, але ж вы пра гэта асабістае гаворыце са сцэны на вялікую аўдыторыю...

— Выкарыстоўваць дакументальную гісторыю ў спектаклі — гэта магчымасць паказаць гледачу, што ўвогуле адбываецца ў розных людзей альбо падтрымаць кагосьці, што ён не адзін у складаным становішчы, каб не губляліся надзея і сілы.

А размовы ў жыцці, акрамя тэрапеўтычных мэтаў, не маюць ніякіх. І калі людзі асабіста ад мяне чуюць розныя бокі нашых стасункаў з матуляй — проста губляюцца, цяжка ўздыхаюць, альбо пачынаюць даваць не патрэбныя парады.

Таму толькі блізкія людзі ну і ўжо гледачы, ведаюць некаторыя нюансы майго жыцця. Але некаторые гледачы ўспрымаюць гэта як частку спектаклю і не спалучаюць асабіста са мной — і мне гэта супер падыходзіць.

«У мяне трэці год няма дакументаў, якія легалізуюць мяне ў Польшчы»

— Вы рыхтуеце ў Гданьску спектакль-канцэрт «Расстраляныя». І наогул, глядзіш ваш інстаграм і здаецца, што ў вас усё даволі хуценька атрымліваецца. Некаторыя акторы і ў таксі працаваць ідуць у Польшчы, бо няшмат працы ў эміграцыі.

— Гэта ілюзія сацыяльных сетак: усё, канешне, не так проста і радасна. Напрыклад, у мяне дагэтуль няма дакументаў, якія легалізуюць мяне ў Польшчы, чакаю іх ужо трэці год.

Спектаклі атрымліваюцца з-за вялікага жадання. І я вельмі не люблю негатыў, таму стараюся заўсёды заставацца пазітыўнай.

Што тычыцца «Расстраляных», у мінулым годзе мне прыйшла ідэя зрабіць штосьці большае, чым чытанне вершаў людзей, якія былі закатаваныя праз жудасныя рэчы і падзеі. У мяне з паэзіяй цяжкавата, я больш люблю музыку. Таму прапанавала музыкам, з якімі была знаёмая, пакласці вершы на музыку.

Потым прапанавала паўдзельнічаць знаёмым акторам. Гэта людзі, якія гатовы на больш-менш дармавую працу дзеля важных рэчаў. Так і атрымалася.

У гэтым годзе мы ўжо павялічваем маштаб: граем ў тэатры, і гэта таксама насамрэч робіцца без грошай альбо за маі/нашы асабістыя грошы. Але з падтрымкай людзей, якія ў гэтым зацікаўлены. На жаль, зараз яно працуе менавіта так. Але спадзяюся, што далей будзе больш і лепш.

— Чаму вы трэці год чакаеце дакументы?

— Таму што бюракратычныя працэсы часам бываюць і такія. Спачатку мае дакумены згубілі ва ўжондзе. Гэта доўгая гісторыя, якая пакуль не скончана і таму траўматычная. Зараз я чакаю міжнародную ахову.

Што тычыцца самой эміграцыі, то я з самага пачатку ставілася да яе як да мажлівасці пачаць усё наноў. Хоць гэта і суперканфліктна, бо менш год нам усё ж не становіцца. Але ж гэта мажлівасць!

Я атрымліваю вялікую асалоду ад кантакту з мясцовымі жыхарамі. Ад адкрыцця розных моўных цікавых рэчаў, адкрыцця сябе праз мовы. Гэта прыносіць мне вялікую сілу і задавальненне.

Я вельмі люблю Гданьск, напрыклад, я ніколі так асабліва не любіла Менск.

Падаецца, эміграцыя робіць цябе трошкі лягчэй як чалавека. Таму што разумееш: не абавязкова пускаць карані, можна ўвогуле іх не пускаць. І што насамрэч шмат чаго існуе навокал. І гэта ніякім чынам не залежыць ад твайго сталага месца знаходжання.

— Мяне неяк зачапіла, што вы ніколі не любілі Менск. Чаму?

— Я вельмі любіла Менск, калі мне там было чым займацца. Напрыклад, калі быў ОК’16, мая цудоўная праца ў тэатры (Цэнтры Беларускай Драматургіі пры РТБД), шмат клёвых культурных падзеяў.

Любіла Менск з пункту гледжання гісторыі, але ніколі — з пункту гледжання, напрыклад, архітэктуры. Ён не прыносіў мне асаблівага візуальнага задавальнення, хоть у мяне і былі любімыя месцы.

Маё пачуццё дому і спакою фарміруецца праз людзей. Але візуальнага адпачынку ці поўнага прыняцця пасля 2020-га, што вось тут дом, у мяне не засталося.

Зараз я разумею, што можна ўвогуле не мець гэтага адчування. Але Гданьск я люблю ў першую чаргу візуальна: з-за яго надзвычай рознай архітэктуры, ад суперпрыгожай да крынжовай. Ад руін да заводаў. І мне тут спакойна і шчасліва.

Ну і, канешне жа, мы не будзем забываць пра наяўнасць мора, а не так далёка — і гор. І мне вельмі тут пасуюць людзі, рознага ўзросту і з розным бэкграўндам. Яшчэ гэта вельмі моцны горад музыкі, яна тут з усіх бакоў і гэта вельмі натхняе. 

— Якая самая вялікая на сёння складанасць?

— Не згубіць надзею. Хочацца мець надзею, мары і трымацца. А часам праз розныя складанасці і навіны, разуменне, у якім часе і свеце мы жывем, сутыкаючыся з рознымі рэчамі — бывае, накрывае адчай. Калі не разумееш навошта, дзеля чаго і як.

Самае складанае — знаходзіць разуменне, задавальненне і матывацыю. І нават знаходзіць радасць у кожным дні ад таго, што ты жывеш.

Дапамагае гумар, а часам і проста ўзгадаць, што ў мяне ёсць жыццё, і глупства не карыстацца момантам, які больш не паўтарыцца. Часам дапамагае ўзгадаць, аб чым я марыла ў дзяцінстве. Пасядзець у лесе, ці на моры і знайсці ў гэтым нейкі спакой. Ці пачуць добрыя альбо нават злыя каментары наконт таго , што было зроблена. І таксама гэтым натхніцца.

На жаль я не маю пазітыўных надзеяў на будучыню, мне падаецца, што сусвет коціцца зусім не туды, таму спрабую ўтрымаць і неяк памнажаць дабрыню, як у сабе, так і ў людзях.

— А пра што марылі ў дзяцінстве?

— Я з дзяцінства любіла будаваць нейкія суперкраіны мараў. Адна з самых вялікіх мараў была зрабіць так, каб усе людзі свету маглі жыць у адным двары. І я з бялізнавай вяроўкай у двары. Памятаеце, як на Асмолаўцы сушаць бялізну? Як было ў маёй бабулі, калі ўсе суседзі разам сушылі свае рэчы. І ўсе адзін з адным знаёмыя.

Але ж тут самае галоўнае — атрымліваць задавальненне ад усіх гэтых людзей і стасункаў. Бо так шмат людзей, якія насамрэч «сушаць» свае асабістыя рэчы разам і ў публічным месцы. І праз гэта адзін пра аднаго шмат усяго ведаюць...

Дзяцінства даўно мінула, але ж мне і зараз калі-нікалі здаецца, што дастаткова хаця б дапамагчы блізкаму — і вось мы ўжо на крок бліжэй да таго цудоўнага двара-мары.